Năm 1926, ông ra Hà Nội học nghề in để kiếm sống. Tại đây ông được giác ngộ cách mạng, tích cực tham gia các phong trào đấu tranh của công nhân ngành in. Tháng 7/1936, ông được đứng trong hàng ngũ của Đảng Cộng sản Đông Dương, lấy bí danh là Trần Đăng Ninh.
Người thợ in Trần Đăng Ninh dần trưởng thành trong phong trào cách mạng, thành một cán bộ chủ chốt của Thành ủy Hà Nội. Giữa năm 1940, thực dân Pháp phát hiện ông cùng một số cán bộ khác đứng sau những cuộc biểu tình đã cho mật thám truy lùng ráo riết. Xứ ủy Bắc Kỳ đã cho ông rút khỏi Thành ủy Hà Nội sang làm cán bộ Xứ ủy rồi chỉ định vào Xứ ủy Bắc Kỳ.
Sau ngày 27/09/1940, nhận được tin quần chúng nhân dân huyện Bắc Sơn, Lạng Sơn khởi nghĩa chống thực dân Pháp và phát xít Nhật, Xứ ủy Bắc Kỳ đã cử đồng chí Trần Đăng Ninh, ủy viên Xứ ủy Bắc Kỳ về Bắc Sơn chỉ đạo phong trào. Ngày 4/10 đồng chí cho họp chủ chốt lãnh đạo ở Bắc Sơn, quyết định tập hợp lực lượng thành lập đội du kích Bắc Sơn, xây dựng căn cứ Vũ Lăng - Ngư Viễn, xóa bỏ chính quyền địch hướng cuộc nổi dậy vào mục tiêu xây dựng lực lượng để chiến đấu lâu dài.
Bia tưởng niệm đồng chí Trần Đăng Ninh
Tại hội nghị Trung ương Đảng lần thứ VII, họp tại Đình Bảng, Từ Sơn, Bắc Ninh tháng 11/1940, đồng chí Trần Đăng Ninh - lãnh đạo khởi nghĩa - báo cáo về cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn và đề xuất chủ trương xây dựng căn cứ địa, duy trì đội du kích Bắc Sơn và bồi dưỡng lực lượng vũ trang của cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn làm vốn quân sự đầu tiên cho cách mạng.
Tại Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ VIII, đồng chí Trần Đăng Ninh được bầu vào Ban Chấp hành Trung ương Đảng. Tháng 7/1941 đồng chí được cử làm Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ.
Ngày 5/10/1941 đồng chí Trần Đăng Ninh bị mật thám bắt ở một cơ sở cách mạng tại bãi Phúc Xá, từ tháng 10/1941 - 2/1942, Sở mật thám Đông Dương đã tra tấn, thẩm vấn Trần Đăng Ninh, đối tượng đặc biệt quan trọng với biệt danh "Đáng đầu to". Đầu năm 1942, Tòa án binh kết án ông 20 năm tù biệt xứ.
Đồng chí Trần Đăng Ninh trong những ngày tháng giam cầm trong nhà tù đã tham gia lãnh đạo phong trào đấu tranh cùng các tù nhân, ông trong nhóm "Trung Kiên" thành lập các tổ nhóm. Vào giữa năm 1942 ông tham gia lãnh đạo cuộc đấu tranh tuyệt thực 5 ngày ở Nhà tù Hỏa Lò, sau cuộc tuyệt thực ông bị đày lên nhà tù ở Sơn La.
Năm 1943 chi bộ nhà từ Sơn La tổ chức cuộc vượt ngục đưa 4 cán bộ về xuôi để lãnh đạo phong trào cách mạng. "Ngày 5/8/1943, nhóm vượt ngục lên đường sớm, cơm thiu, cơm nhão cũng hết, họ phải lấy quả chín, ổi xanh, ngắt cải xoong mọc bên bờ suối ăn sống… Sau 10 ngày đêm luồn rừng, vượt suối, mưu trí vượt qua các tốp truy bắt của thực dân Pháp và tay sai, nhóm vượt ngục đã về đến Hà Nội, bắt được liên lạc với Đảng"
Cuối năm 1943, khi đang hoạt động ở Hưng Yên, ông đã bị mật thám Pháp theo dõi và bắt lại. Chúng dùng đủ mọi hình thức tra tấn, không moi được tin tức gì, chúng đã tống ông vào nhà tù Hỏa Lò với án tù lên đến 48 năm, trong đó có 3 năm cầm cố trong xà lim vì tội vượt ngục.
Huân chương sao vàng trao tặng đồng chí Trần Đăng Ninh
Trong đêm 11/3/1945 đồng chí Trần Đăng Ninh, Lê Tất Đắc, Vũ Kỳ, Nguyễn Văn Lợi, Nguyễn Văn Kha, Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Trần Châu (tức Châu Ký, Quốc Hùng), Trần Ngọc Chi, Nguyễn Văn Ngọc đã thoát ra ngoài từ trại thường phạm theo đường "thăng thiên" (leo lên nóc nhà rồi quăng dây trèo qua tường ra ngoài).
Cuộc vượt ngục thành công đồng chí Trần Đăng Ninh cùng các bạn tù đã ra ngoài thoát thân, bắt liên lạc với tổ chức và kịp thời tham gia cao trào cách mạng tiến tới Tổng khởi nghĩa.
Tháng 3/1945, sau khi vượt ngục Hỏa Lò, đồng chí Trần Đăng Ninh được cử phụ trách chiến khu Hoàng Hoa Thám. Từ ngày 15 - 20/4/1945.
Ngày 15/5/1945, tại huyện Định Hóa, Thái Nguyên đã diễn ra lễ hợp nhất Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, Cứu quốc quân và các tổ chức vũ trang cách mạng trong cả nước thành lập Việt Nam giải phóng quân. Từ ngày 13 - 15/8/1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng họp ở Tân Trào, đồng chí Trần Đăng Ninh được cử vào Ủy ban Tổng khởi nghĩa, tham gia Bộ tư lệnh Việt Nam Giải phóng quân.
Ngày 16/8/1945 đồng chí Trần Đăng Ninh cùng với đồng chí Võ Nguyên Giáp chỉ huy một chi đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân tiến về giải phóng Thái Nguyên. Sau đó, đồng chí trực tiếp bảo vệ đưa Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Thái Nguyên về Hà Nội.
Từ ngày 23 - 25/8/1945, từ chiến khu Việt Bắc về Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh làm việc cùng với các đồng chí trong Ban Thường vụ Trung ương Đảng tại một cơ sở cách mạng, tại làng Phú Gia (nay là Phú Thượng, Từ Liêm, Hà Nội).
Ngày 2/9/1945, tại Ba Đình, Hà Nội, Việt Nam giải phóng quân cùng các lực lượng bảo vệ lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa.
Ngay sau lễ đọc Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945, đồng chí Trần Đăng Ninh được Chủ tịch Hồ Chí Minh cử làm đặc phái viên Chính phủ đi Trung Bộ và Nam Trung Bộ để nắm tình hình và phổ biến chính sách của Trung ương cho các địa phương.
Từ tháng 10/1945 - 5/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh giao đồng chí Trần Đăng Ninh trực tiếp chỉ đạo, giúp đỡ lực lượng công an trong những ngày đầu thành lập.
Tháng 11/1946, Trung ương Đảng thành lập công tác Đội công tác đặc biệt do đồng chí Trần Đăng Ninh, Nguyễn Lương Bằng phụ trách việc chọn địa điểm An toàn khu (ATK) cho các cơ quan Trung ương và vận chuyển vật tư chiến lược chuẩn bị chuẩn bị cho kháng chiến.
Năm 1947, đồng chí Trần Đăng Ninh được cử giữ chức Trưởng ban Kiểm tra Ban chấp hành Trung ương Đảng kiêm Tổng Thanh tra Phó, Ban Thanh tra Chính phủ đến tháng 2/1951. Đồng chí đã xây dựng nền móng tổ chức cho 2 cơ quan, đặc biệt chú trọng bồi dưỡng về mặt quan điểm tư tưởng, phương pháp kiểm tra và thanh tra cho cán bộ. Đồng thời trực tiếp chỉ đạo các đoàn kiểm tra, thanh tra phát hiện được những vấn đề cấp thiết, đóng góp cho sự lãnh đạo của Trung ương Đảng và Chính phủ.
Sau một thời gian dài ốm nặng, đồng chí Trần Đăng Ninh đã qua đời vào ngày 6/10/1955 tại Hà Nội. Nơi an nghỉ của đồng chí tại quận Thanh Xuân, Hà Nội, đến năm 1976 được đưa về nghĩa trang Mai Dịch.
Đồng chí Trần Đăng Ninh đã được Nhà nước tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Quân công Hạng Nhì, Huân chương Chiến thắng hạng Nhất, Huân chương sao vàng. Tại xã Ứng Thiên có 01 trường cấp 3 được mang tên Trường THPT Trần Đăng Ninh. Năm 2003, nhà nước xây dựng Nhà Lưu niệm Trần Đăng Ninh, tại thôn Quảng Nguyên, xã Ứng Thiên, hiện nay là Di tích cấp Thành phố.
Kỷ niệm 70 năm ngày mất của đồng chí Trần Đăng Ninh (6/10/1955 – 6/10/2025), Đảng bộ, chính quyền, đoàn thể, Nhân dân thôn Quảng Nguyên, xã Ứng Thiên nguyện học tập và làm theo tấm gương liêm chính, thanh bạch của đồng chí để xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh và phát triển:
"Danh thơm liêm, chính trong như ngọc,
Gương sáng kiệm, cần đẹp tựa tranh,
Thanh bạch, màng chi đường phú quý,
Thảnh thơi đâu nghĩ chuyện công danh"./.
Bích Hậu
Một số hình ảnh tại Nhà Lưu niệm Trần Đăng Ninh: